Miễn trách nhiệm trong trường hợp các bên thỏa thuận đối với hành vi vi phạm hợp đồng thương mại

“Trách nhiệm” là một thuật ngữ pháp lý dùng để chỉ nghĩa vụ phải thực hiện một công việc khi bị ràng buộc hoặc tự nguyện ràng buộc vào quan hệ pháp lý, nếu không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ nghĩa vụ thì sẽ phải gánh chịu những hậu quả bất lợi. Từ đó, có thể khái quát, miễn trách nhiệm là việc loại bỏ hậu quả pháp lý bất lợi khi không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ nghĩa vụ được giao.

Như vậy, miễn trách nhiệm đối với hành vi vi phạm hợp đồng thương mại là việc bên vi phạm nghĩa vụ theo hợp đồng thương mại không phải chịu các hình thức chế tài. Tức, về bản chất, các trường hợp miễn trách nhiệm hợp đồng là những trường hợp loại trừ yếu tố lỗi của bên vi phạm. Việc miễn trách nhiệm vi phạm hợp đồng thương mại được xem xét trên cơ sở các bên vi phạm không có lỗi khi thực hiện, thực hiện không đúng hợp đồng trong điều kiện nảy sinh những tình huống ngoài ý muốn.

Tuy nhiên, để được áp dụng các căn cứ miễn trách nhiệm thì bên có hành vi vi phạm hợp đồng có nghĩa vụ phải chứng minh mình không có lỗi. Nếu không chứng minh được, bên vi phạm coi như có lỗi và phải chịu các chế tài do pháp luật quy định (Khoản 2 Điều 294 Luật thương mại 2005). Ngoài ra, khi xảy ra tình trạng miễn trách nhiệm hợp đồng, bên vi phạm hợp đồng phải thông báo ngay (bằng văn bản) cho bên kia về trường hợp được miễn trách nhiệm và hậu quả có thể xảy ra. Nếu bên vi phạm không thông báo hoặc thông báo không kịp thời cho bên kia thì phải bồi thường thiệt hại.

Điều 294 khoản 1 Luật Thương mại năm 2005 quy định tất cả 4 trường hợp miễn trách nhiệm đối với hành vi vi phạm hợp đồng thương mại. Trong đó trường hợp miễn trách nhiệm mà các bên đã thỏa thuận là trường hợp thể hiện rõ sự tự do, bình đẳng trong thỏa thuận của các bên.

Pháp luật thương mại đề cao tính tự do trong thương mại. Do vậy, các bên được quyền tự thỏa thuận các trường hợp được miễn trách nhiệm khi giao kết hợp đồng thương mại. Thỏa thuận giữa các bên về trường hợp miễn trách nhiệm phải tồn tại trước khi hành vi vi phạm xảy ra và có hiệu lực đến thời điểm bên bị vi phạm áp dụng chế tài. Nếu thỏa thuận được hình thành sau khi có vi phạm xảy ra thì nó có ý nghĩa là bên bị vi phạm không áp dụng biện pháp chế tài đó với bên vi phạm chứ không phải là điều kiện để miễn trách nhiệm đối với hành vi vi phạm do có thỏa thuận, bản chất của hai vấn đề hoàn toàn khác nhau.

Khi hợp đồng được giao kết bằng văn bản, thì thỏa thuận miễn trách nhiệm được ghi nhận trong nội dung hợp đồng hoặc trong phụ lục hợp đồng. Nhưng kể cả khi hợp đồng đã ký kết các bên vẫn có thể thỏa thuận bằng lời nói hoặc hành vi cụ thể hoặc sửa đổi, bổ sung vào hợp đồng các trường hợp miễn trách nhiệm. Nhưng, việc viện dẫn làm cơ sở giải quyết tranh chấp đối với các thỏa thuận miễn trách bằng lời nói hoặc hành vi cụ thể rất khó khăn và thiếu tính khả thi.

Tuy nhiên, quy định này chỉ dừng ở mức chung chung, không đưa ra điều kiện để công nhận thỏa thuận miễn trách nhiệm hợp đồng giữa các bên. Quy định cũng chỉ mới công nhận trường hợp miễn trách nhiệm hợp đồng đã được các bên thỏa thuận trước mà chưa cụ thể điều kiện để được công nhận. Vì vậy, thực tiễn trong giao kết hợp đồng thương mại cho thấy ít khi các bên chấp nhận việc thỏa thuận trực tiếp và rõ ràng về các trường hợp miễn trách nhiệm, vì có thể bên vi phạm sẽ dựa vào điều này để không tuân thủ hợp đồng. Do đó, các bên có thể thỏa thuận gián tiếp miễn trách nhiệm ở một chừng mực nhất định.